بازي نور در معماري شبانه

طراحي فضاهاي شهري با روشنايي براي زندگي در شب
 

يکي از نقايص معماري و شهرسازي ما اين است که همه ي طراحي ها با احتساب نور خورشيد انجام مي گيرند. به عبارت ديگر، با تاريکي هوا تمامي خلاقيت ها و هنرهايي که براي آن کوشش شده، يک باره در تاريکي شب محو مي شوند. زندگي شهري و بالطبع الزامات اقتصادي مرتبط با آن ايجاب مي کند که دامنه ي فعاليت هاي انساني از طول روز گذشته و تا پاسي از شب ادامه يابد. به اين ترتيب، کار و فعاليت شبانه به تدريج به بخشي از زندگي شهري تبديل شده است.
تقريباً کليه ي فعاليت هاي شهري که قبلاً در روشنايي روز امکان پذير بوده، اينک در شب و به کمک نور مصنوعي قابل اجرا هستند. به عبارت ديگر، الزامات شهرنشيني، شب را براي انسان تبديل به روز کرده است و فضاهاي شهري در اين پديده جايگاه خاصي را به خود اختصاص داده اند.

شب هنگام فضاهاي شهري مانند خيابان ها، ميدان ها، پارک ها و ... به طور فزاينده اي به عنوان فضاهاي زنده، متنوع و مملو از عبور و مرور مورد استفاده قرار مي گيرند. تغييرات بنياديني که فعاليت هاي شبانه موجب آن شده اند، به تدريج سيماي خاصي را به محيط تحميل مي کنند که در صورت هدايت آگاهانه، مي توانند کيفيت زندگي شهري را بهبود بخشند.
فعاليت هاي شبانه هنري و تفريحي نظير سينما، کنسرت، تئاتر، رستوران ها و همچنين پارک ها و گردشگاه ها، بيش تر مديون استفاده از نور مصنوعي هستند. از ديگر فعاليت هاي شبانه مي توان به کارگاه ها و کارخانه و شيفت کار شبانه ي آن ها اشاره کرد که در پرتو نور مصنوعي ممکن شده است. تأثيرات عميق حاصله از اين تحولات، معماران را بر آن داشت تا به ارزيابي مجدد کاربرد نور مصنوعي در راستاي تأثير بر ادراک انسان و القاي بهتر و دلنشين ترِ هنر معماري به بيننده بپردازند.
تجربيات سال هاي اخير محققان به کمک دستاوردهاي علمي، پزشکي و تکنولوژيکي، موجب شده اين زمينه ي پژوهشي از حالت ابتدايي و اوليه ي آن که روشنايي تير چراغ برق خيابان هاست خارج و حضور هوشمندانه آن در معماري و شهرسازي گسترش يابد.
قابليت استفاده از نور مصنوعي و تأثير آن بر ادراک انسان را مي توان در دو مثال ساده، يعني نور چراغ راهنمايي و رانندگي در چهار راه ها که هر رنگ تأثير مشخصي مانند خطر، احتياط و يا آسودگي را به راننده و عابر القا مي کنند و يا نور رنگارنگ لامپ هاي مهتابي طباخي ها، به عنوان نشانه اي که عابران را از فعاليت خاصي در آن مکان آگاه مي سازد، مشخص کرد. با ذکر اين مقدمه، نحوه ي ارتباط علميِ سيماي شهري در شب و مدل سازي براي نور مصنوعي را درشهرسازي و معماري بررسي مي کنيم.
تا به حال سيماي شهري و هر آنچه در ارتباط با آن است، با احتساب روشنايي روز و در محدوده ي زماني تابش نور خورشيد حضور خود را عيان مي کرده است، به ديگر سخن، نور خورشيد مانند ظرفي ست که محتواي درون خود را شکل و شخصيت مي بخشد. اما بايد اذعان کرد که سيماي شهر در شب نيز روي ديگر سکه است که تا به حال به آن توجهي در خور نشده است. برخي از شهرهاي اروپايي در زمينه ي مدل سازي سيماي شهري در شب پيش روتر از بقيه اند؛ به طوري که بر وشورها و پوسترهاي تبليغاتي آن ها، تصاويري از زيبايي هاي شهر را که در دل شب تلألو دلپذيري دارد، به نمايش گذاشته اند. اين اقدام زماني امکان پذير شده که متخصصان توانسته اند سمياي شهر را از دريچه ي شب ارزيابي کرده و براي آن طراحي منحصر به فردي انجام بدهند.

در آلمان در سال هاي اخير علاقه به اين موضوع افزايش يافته است. شهرهايي نظير فرانکفورت، لايپزيک، دوسلدورف و .. داراي يک نظام سيماي شهري شبانه هستند. شهرهاي پکن و شانگ هاي در چين نيز برنامه ريزي خود را در اين زمينه به پايان رسانده اند.
به کمک مدل سازي موفق براي سراسر شهر و هر يک از فضاها و عناصر شهري، برنامه ي خاصي براي نمايش آن در شب پيش بيني شده و همچنين ارتباط آن ها با يکديگر تحت هدايت مدل فوق فراهم شده است. در بخش معماري نيز طراحي هم زمان معماري و مدل سازي نور، اين دو را لازم و ملزوم يکديگر مي سازد. نور، بخشي از مصالح ساختماني مي شود و با حجم و بدنه و نماي ساختمان يک پيکر را مي سازند و هر کدام ديگري را تکميل مي کند.
جديدترين و معتبرترين تئوري ها درباره ي نور و کاربرد آن در معماري و شهرسازي، توسط دو متخصص به نام هاي ريچارد کلي و ويليام لام انجام گرفته است. اين دو تن در تلاش اند تا ثابت کند کاربرد نور مصنوعي و فوايد آن براي انسان به مراتب بيش از آن است که از اين پديده فقط براي روشنايي خيابان ها استفاده شود.
اولي جنبه هاي مختلف عملکرد نور را به عنوان ابزار هادي اطلاعات بررسي مي کند، در حالي که دومي ادراک انسان را به عنوان بستري براي مدل سازي و حل مسائل طراحي نور مصنوعي مورد توجه قرار مي دهد. بر اساس تجربيات علميِ به دست آمده از اين گونه مطالعات و ديگر بررسي هاي علمي و اجرايي بي شماري که انجام گرفته اند، نور مصنوعي در معماري، شهرسازي و طراحي شهري، جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است.

نماد، نشانه، گره، جداره، ساختمان هاي ارزشمند، سيلوئت و .. هر آنچه در طراحي شهري بر آن تأکيد شده و پس از غروب آفتاب و با فرا رسيدن تاريکي ممکن است در عملکرد آن اختلال به وجود آيد، به کمک مدل سازي نور مصنوعي کارآيي خود را در طول شب نيز حفظ خواهد کرد. در شهرسازي نيز به کارگيري نور مصنوعي در زمينه هاي مختلف از جمله شناساندن لبه ها و مرز مناطق، نواحي، محلات و افزايش بار هويتي مراکز آن ها، ميراث طبيعي و رود دره ها، فضاهاي شهري (پياده راه ها، ميدان ها، مراکز خريد و ...)، بافت هاي کالبدي ارزشمند و ... در هنگام شب جاي خود را باز کرده است.
موارد ذکر شده ي فوق در يک مثال عملي توضيح داده مي شوند. مساجد، جايگاه ويژه اي رادر طرح هاي تفصيلي تهران به خوداختصاص داده اند؛ تفکري که شهردار تهران در سخنان اخير خود به آن اشاره داشته و محله محوري را از برنامه هاي اصلي شهرداري تهران دانسته است. به اين ترتي، مسجد به عنوان مرکز ثقل محله، کليدي خدمات سطوح محله اي را حول خود متمرکز خواهد کرد.
از طرفي، فعاليت هاي چند گانه مسجد به لحاظ انجام فرايض روزانه ي مذهبي و ديگر مناسبت هاي مذهبي - اجتماعي به گونه اي است که اين مکان معمولاً تا پاسي از شب محل مراجعه و رفت و آمد اهالي ست. بنابراين، مسجد پس از غروب آفتاب مي بايد بر هويت خود به عنوان يک مرکز مهم مذهبي - اجتماعي تاکيد نموده، بدنه ي آن به عنوان نماد شهري به عابران معفي شود و گدسته ها به عنوان نشانه، رهگذران را از فاصله ي دور راهنمايي کنند.
اين فرآيند، با تاباندن چند نورافکن به ساختمان مسجد آن طور که فعلاً مرسوم است، ميسر نمي شود؛ بلکه کليه ي اقداماتي که براي مسجد در چارچوب طراحي شهري در نظر گرفته شده، بايد قابليت هاي آن درتاريکي شب نيز حفظ شود. اين کار مي بايد از بدو طراحي ساختمان به صورت طراحي توامان معماري و مدل سازي نور که ديگر جزو مصالح مسجد محسوب مي شود، مورد توجه قرار گيرد.
نمايش خاص ساختمان، زوايا و گوشه ها، تأکيد بر قسمت هاي مختلف نما، چگونگي نمايش خاص گلدسته ها براي فواصل دور و ... از جمله مواردي هستند که مدل سازي نور در ارائه ي آن ها موثر و دخيل است و اما چند پيشنهاد براي شهرداري تهران:
- مدلسازي نور براي شهر تهران در قالب طرح جامع جلوه هاي سيماي شبانه ي شهر، با تأکيد بر اين که اين پروژه از جنس معماري و شهرسازي و طراحي شهري است.
- پروژه ي فوق به عنوان طرح بالاسري، وضعيت کليه ي بافت ها و فضاهاي شهري در سه سطح، شهرسازي (راسته ها، ورودي هاي شهر، پياده راه ها، ميادين، زير گذرها، پل هاي هوايي، مرزبندي مناطق و نواحي و محلات و تأکيد بر افزايش کيفيت بصري و بار هويتي مراکز آن ها و ...)، معماري (ساختمان هاي ارزشمند، مرتفع سازي ها، تک بناهاي مهم، بيمارستان ها، ساختمان شهرداري هاي مناطق، مساجد و ...) و طراحي شهري (نشانه، نماد، جداره، گره، تأکيد و ...) را توضيح داده و ارتباط آن ها را با يکديگر مشخص مي کند.
- در کنار مهيا کردن برنامه ي صدور پروانه ي نما، مدل سازي نور بر اي ساختمان ها نيز در دستور نقشه ها بررسي شود. (به طور آزمايشي در يکي از مناطق 22 گانه ي شهرداري تهران و يا براي ساختمان هاي مثلاً 3 هزار متر مربع زير بنا و بيش تر).
- از نورپردازي بدون برنامه ي ميادين، گذرها و برخي زير گذرها پرهيز شود و در عوض برنامه ي فراگير براي شهر تهران در دستور کار قرار گيرد.

منبع : برگرفته از : http://www.hamshahrionline.ir
منبع: دانش نما شماره پياپي ‍‍180-179